Frjálst flæði fólks er ein af grunnstoðum EES-samningsins sem tengir saman vinnumarkaði aðildarríkja ESB-ríkja og EFTA-ríkjanna Íslands, Liechtenstein og Noregs.

Hugmyndin um opna vinnumarkaði byggist á því að starfsfólk geti flutt frjálst milli svæða eða landa í atvinnuleit án þess að mæta hindrunum. Í Evrópu er þessi hugmynd órjúfanlega tengd efnahagslegum samruna ríkja og markaðssamstarfi sem leggur áherslu á frjálst flæði vöru, þjónustu, fjármagns og fólks.

Ísland, Noregur og Liechtenstein taka þátt í þessu samstarfi með aðild sinni að samningnum um Evrópska efnahagssvæðið (EES). Með EES-samningnum hefur skapast sameiginlegur vinnumarkaður sem hefur opnað fjölmörg tækifæri fyrir háskólamenntað starfsfólk og sérfræðinga í ólíkum greinum, þar á meðal í tækni, heilbrigðisþjónustu, vísindum og menningu.

Hinn sameiginlegi vinnumarkaður í Evrópu byggir á eftirfarandi meginreglum:

1. Frjáls för launafólks: Ríkisborgarar EES-ríkja eiga rétt á að búa og starfa í hvaða öðru EES-ríki sem er án þess að þurfa sérstök atvinnuleyfi. Þetta stuðlar að hreyfanleika vinnuafls yfir landamæri og eykur aðgengi að fjölbreyttum störfum.

2. Jöfn meðferð: Launafólk frá EES-ríkjum á rétt á sömu meðferð og ríkisborgarar viðkomandi ríkis þegar kemur að launakjörum, starfsskilyrðum og öðrum réttindum sem tengjast vinnu. Þetta bannar mismunun á grundvelli þjóðernis og tryggir jafnræði á vinnumarkaði.

3. Viðurkenning starfsréttinda: Í gildi eru reglur sem tryggja að starfsréttindi og menntun sem viðurkennd eru í einu EES-ríki geti verið tekin gild í öðru. Þetta auðveldar fólki að nýta menntun sína og starfsreynslu yfir landamæri án þess að þurfa að endurmennta sig að óþörfu.

4. Samhæfing almannatrygginga: Með reglum um samhæfingu almannatryggingakerfa er tryggt að réttindi sem fólk hefur áunnið sér í einu landi, svo sem lífeyrisréttindi, réttur til heilbrigðisþjónusta eða atvinnuleysisbætur, glatist ekki við búferlaflutninga. Þannig tryggist samfella í réttindum einstaklinga sem flytja milli EES-ríkja.

5. Vinnulöggjöf: Reglur EES tryggja vernd gegn mismunun á vinnumarkaði og kveða á um lágmarksréttindi starfsfólks. Þar á meðal eru ákvæði um heilsuvernd og öryggi á vinnustað, vinnutíma, persónuvernd og réttindi starfsfólks í tengslum við skipulagsbreytingar, þ.m.t. hópuppsagnir og gjaldþrota. Sérstaklega er lögð áhersla á jafnrétti kynjanna, meðal annars hvað varðar jöfn laun fyrir jafnverðmæt störf.

Spurt og svarað um sjúkradagpeninga Sjúkrasjóðs

Spurt og svarað um sjúkradagpeninga Styrktarsjóðs

Reykjavíkurborg og önnur sveitarfélög

Opinber hlutafélög og sjálfseignarstofnanir

Sameiginlegar reglur um viðurkenningu starfsréttinda gera háskólafólki, þar á meðal á heilbrigðissviði, kleift að starfa í öðrum EES-ríkjum og nota þar menntun og starfsréttindi til jafns við ríkisborgara þeirra ríkja. 

Í lögum um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins er almennt ekki gerð krafa um íslenskan ríkisborgararétt. Þó gildir sú regla að embættismenn skuli vera íslenskir ríkisborgarar, sbr. 20. gr. stjórnarskrárinnar.

Heimilt er að gera kröfu um tungumálakunnáttu umsækjenda þegar slík krafa er nauðsynleg vegna eðlis starfsins. Skilyrði um íslenskukunnáttu verða þó ávallt að vera málefnaleg og í samræmi við lögmæt markmið.

Samhæfing á almannatryggingum aðildarríkja innan EES fer fram í því skyni að tryggja að fólk viðhaldi réttindum sínum þegar það flytur milli aðildarríkja og njóti jafnræðis í tryggingakerfum annarra ríkja. Þetta öryggi stuðlar að auknu frelsi til að flytjast milli landa með því að tryggja að einstaklingar tapi ekki áunnum réttindum eða aðgengi að þjónustu svo sem heilbrigðisþjónustu, atvinnuleysisbótum, lífeyri og fjölskyldubótum. Samhæfing réttinda milli landa er sérstaklega mikilvæg fyrir launafólk, sjálfstætt starfandi, eftirlaunaþega og fjölskyldur þeirra og tryggir ákveðna samfellu í félagslegri vernd um alla Evrópu.

Samhæfing almannatrygginga innan EES tekur til bótaréttinda og lífeyristrygginga sem eru hluti af hinum lögbundnu almannatryggingum. Lífeyristryggingar íslenska lífeyrissjóðakerfisins falla einnig undir þessar reglur. Tryggingar keyptar á frjálsum markaði gera það hins vegar ekki.

Ávinningur af samhæfingu almannatrygginga 

Í eftirfarandi dæmum er lýst hvernig þessar reglur geta gagnast einstaklingum: 

Dæmi: Íslenskur eftirlaunaþegi sem býr á Spáni.

Íslenskur ríkisborgari á eftirlaunum flytur til Spánar. Með því framvísa evrópska sjúkratryggingakortinu eða vottorði S1 á hann rétt á heilbrigðisþjónustu þar í landi á jafnréttisgrundvelli.  Ísland endurgreiðir Spáni kostnað vegna þeirrar þjónustu. 

Með því að framvísa evrópska sjúkratryggingakortinu (EHIC) eða svokölluðu S1-vottorði, sem gefið er út af Tryggingastofnun Íslands, öðlast viðkomandi rétt til að sækja heilbrigðisþjónustu á Spáni á sömu skilmálum og ríkisborgarar þar í landi. Þetta þýðir að einstaklingurinn greiðir aðeins þann hluta kostnaðar sem spænskir ríkisborgarar greiða samkvæmt þar gildandi reglum.

Í samræmi við reglur Evrópusambandsins um sjúkratryggingar milli ríkja, endurgreiðir Ísland spænskum heilbrigðisyfirvöldum þann kostnað sem hlýst af veitingu heilbrigðisþjónustu til eftirlaunaþegans, á grundvelli reglugerðar um samhæfingu almannatryggingakerfa.

2. Söfnun lífeyrisréttinda í fleiri löndum

Dæmi: Íslenskur verkfræðingur sem unnið hefur í mörgum Evrópuríkjum.

Íslenskur verkfræðingur starfar í tíu ár í Danmörku, síðan í fimm ár í Þýskalandi og að lokum í fimmtán ár á Íslandi, áður en hann fer á eftirlaun.

Þegar verkfræðingurinn nær tilskildum eftirlaunaaldri í hverju landi fyrir sig, á hann rétt á að fá hlutfallslegan lífeyri frá Danmörku, Þýskalandi og Íslandi, í samræmi við þau tímabil sem hann var tryggður samkvæmt löggjöf viðkomandi ríkja. Þannig eru lífeyrisréttindi verkfræðingsins vernduð þvert á landamæri og hann nýtur réttlátrar meðferðar fyrir þann hluta starfsævinnar sem unninn er í hverju ríki fyrir sig.

3. Atvinnuleysisbætur á meðan atvinnuleit stendur yfir

Dæmi: Ítalskur launamaður leitar vinnu á Íslandi.

Gegn framvísun á vottorði U2 getur hann flutt rétt sinn til atvinnuleysisbóta frá Ítalíu til Íslands meðan hann leitar að vinnu hér á landi í allt að þrjá mánuði.  Réttur til að flytja rétt til atvinnuleysisbóta milli landa stuðlar að hreyfanleika og gefur fólki kost á að leita nýrra tækifæra án þess að vera bundið við heimaland sitt.

Dæmi: Pólskur starfsmaður á Íslandi með börn í Pólandi.

Pólverji kemur til Íslands til að vinna en börn og maki eru í Pólandi. Samkvæmt reglum EES á fjölskyldan rétt á barnabótum hér á landi, þar sem starfsmaðurinn er í vinnu. Póland getur veitt viðbótarbarnabætur ef bætur hér á landi eru lægri en þær sem eru í Pólandi. 

Samkvæmt reglum um samhæfingu almannatryggingakerfa, skal það ríki þar sem einstaklingurinn starfar og greiðir tryggingagjöld bera frumábyrgð á greiðslu fjölskyldubóta, þar á meðal barnabóta.

Í þessu tilviki ber Íslandi að greiða barnabætur, þrátt fyrir að börnin búi í öðru EES-ríki. Ef barnabætur sem greiddar eru á Íslandi eru lægri en þær sem fjölskyldan ætti rétt á samkvæmt pólskum lögum, getur Póland greitt mismuninn sem viðbótarbætur.

Þetta tryggir að börn starfsmanna sem starfa á EES-svæðinu njóta sambærilegrar verndar óháð búsetu þeirra innan EES, og að réttur til fjölskyldutrygginga fylgi vinnuríki foreldris.

Stjórnvöld í hverju aðildarríki að EES-samningnum bera ábyrgð á að skrá og halda utan um réttindi einstaklinga samkvæmt almannatryggingakerfi sínu og að tryggja upplýsingaflæði milli ríkja í samræmi við reglur um samhæfingu almannatrygginga. 

Stjórnvöld í hverju ríki skrá réttindi fólks innan almannatrygginga og miðla upplýsingum um þau milli landa í þágu reglna um samhæfingu almannatrygginga inna EES. 

Á Íslandi bera eftirfarandi stofnanir ábyrgð á framkvæmd reglnanna um samhæfingu almannatrygginga og gegna hlutverki tengiliða gagnvart tryggingastofnunum í öðrum EES-ríkjum:

Tryggingastofnun ríkisins (lífeyristryggingar; elli- og örorkulífeyrir) 

Sjúkratryggingar Íslands (sjúkratryggingar)

Almannatryggingar eru samhæfðar milli aðildarríkja í þágu markmiða EES-samningsins um frjálsa för launafólks og sjálfstætt starfandi einstaklinga

Yfir landa­mærin

Yfir landamærin