Tungu­mála­kunn­átta

Almennt um tungumálakunnáttu í opinberum störfum

Í lögum um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins nr. 70/1996 er ekki kveðið á um almenna kröfu um tungumálakunnáttu. Hins vegar er í 6. gr. laganna gerð krafa um almenna menntun og, þegar við á, þá sérmenntun sem lög eða eðli starfs krefjast til að tryggja vandaða og faglega framkvæmd þess.

Heimilt er að setja málefnalegar kröfur um íslenskukunnáttu í störfum hjá ríkinu þegar þær eru nauðsynlegar vegna eðlis starfsins, þjónustuþarfa eða öryggissjónarmiða. Þetta á sérstaklega við í heilbrigðisþjónustu og þjónustustörfum sem krefjast náinna samskipta við þjónustuþega.

Tungumál og jöfn meðferð

Krafa um íslenskukunnáttu má ekki ganga lengra en nauðsynlegt er miðað við markmið viðkomandi starfs. Ef of langt er gengið í slíkri kröfugerð getur hún farið í bága við lög nr. 86/2018 um jafna meðferð á vinnumarkaði, einkum þegar slík mismunun væri óbein og tengdist til dæmis þjóðernisuppruna. Sjá til hliðsjónar úrskurð kærunefndar jafnréttismála í máli nr. 4/2019.

Tungumál og veiting starfsleyfis

Í lögum um veitingu starfsréttinda í tilteknum starfsgreinum, einkum í heilbrigðisþjónustu, er kveðið á um að heimilt sé að gera kröfur um kunnáttu í íslensku.

Í reglugerðum um veitingu starfsleyfa fyrir heilbrigðisstéttir er kveðið á um að heimilt sé að gera kröfu um kunnáttu í íslensku og þekkingu á viðeigandi löggjöf og starfsreglum, m.a. vegna öryggis sjúklinga og skilvirkrar þjónustu.

Í lögum um dýralækna kemur fram að Matvælastofnun sé heimilt að gera kröfu í reglugerð um að dýralæknir búi yfir kunnáttu í íslensku eftir því sem við á hverju sinni, enda sé slík kunnátta talin nauðsynleg í starfi.

Heilbrigðisstarfsfólk innan EES

Samkvæmt reglum EES-réttar geta aðildarríki, sem taka á móti fagfólki innan heilbrigðisstétta frá öðrum aðildarríkjum, gert kröfur um tungumálakunnáttu. Slíkar kröfur verða að uppfylla skilyrði um meðalhóf, nauðsyn og óhlutdrægni.

1. Lögmæt markmið: Öryggi sjúklinga og lýðheilsa

Tungumálakröfur eru réttlætanlegar ef þær eru nauðsynlegar til að tryggja árangursrík samskipti í þágu öryggis sjúklinga og verndar lýðheilsu. Þetta á sérstaklega við um þær heilbrigðisstéttir sem þurfa að geta átt samskipti við sjúklinga, samstarfsfólk og yfirvöld.

2. Meðalhóf og nauðsyn

Tungumálapróf verða að vera í réttu hlutfalli við kröfur starfsins. Til dæmis:

• Almenn krafa um færni í tungumálinu getur verið réttlætanleg.
• Krafa um óhóflega mikla færni sem gengur lengra en nauðsyn krefur myndi líklega brjóta gegn reglum EES-réttar.

3. Tímasetning og framkvæmd

• Tungumálakunnátta má ekki vera skilyrði fyrir viðurkenningu á faglegri menntun. Um það efni gilda sérákvæði EES-réttar.
• Hins vegar má krefjast tungumálafærni áður en starfsleyfi er veitt, eins og áður segir og innan þeirra marka sem að ofan greinir.

4. Óhlutdrægni

Kröfurnar verða að gilda jafnt um innlent og erlent fagfólk. Reglur sem beinast einungis að erlendum aðilum eru andstæðar reglum.

Í lögum um viðurkenningu á faglegri menntun og hæfi til starfa hér á landi er áskilnaður um að þeir einstaklingar sem fá viðurkenningu á faglegri menntun og hæfi skuli búa yfir nauðsynlegri tungumálakunnáttu til að geta lagt stund á starfið á Íslandi.

Heilbrigðisstarfsfólk frá löndum utan EES

Reglur um tungumálakröfur fyrir heilbrigðisstéttir frá löndum utan EES, þ.e. ríkisborgara þriðju landa utan ESB/EES, eru ekki samræmdar. Þetta þýðir að ríki innan EES, sem taka á móti einstaklingum með heilbrigðismenntun frá löndum utan EES, hafa víðtækt svigrúm til að setja slíkar kröfur sem hluta af innlendum ferlum við viðurkenningu menntunar og veitingu aðgangs að lögvernduðum starfsgreinum.

Tungumálakröfur fyrir fagfólk utan EES geta því verið strangari en fyrir borgara innan EES. Stjórnvöld eru þá í fullum rétti til að synja einstaklingi um aðgang að starfsgreininni ef hann getur ekki sýnt fram á fullnægjandi kunnáttu í viðkomandi tungumáli.