Aðilaskipti að fyrirtækjum og stofnunum

Með lögum um réttarstöðu starfsmanna við aðilaskipti að fyrirtækjum er starfsfólki veitt sérstök réttarvernd þegar skipulagsbreytingar fela í sér sölu eða annað framsal til nýs vinnuveitenda. Réttindi og skyldur samkvæmt ráðningarsamningi sem fyrir hendi er á þeim degi sem aðilaskipti eiga sér stað færast yfir til þess aðila sem tekur við rekstrinum. Vinnuveitanda ber að tryggja rétt starfsfólks til upplýsinga og samráðs í aðdraganda slíkra breytinga.

Lögin eru byggð á tilskipun 2001/23/EB og ber við túlkun laganna að horfa til dómafordæma Evrópudómstólsins og EFTA-dómstólsins.

Hugtakið fyrirtæki og efnahagsleg eining

Hugtakið fyrirtæki er skilgreint í lögunum sem einstakingur, félag, opinberir aðilar og aðrir sem sem stunda atvinnurekstur án tillits til þess hvort slíkt er gert í hagnaðarskyni. Rúm skilgreining hugtaksins þýðir m.a. að lögin hafa ekki aðeins þýðingu í tengslum við endurskipulagningu fyrirtækja á almennum markaði. Þau geta einnig gilt um aðilaskipti að opinberum fyrirtækjum hjá ríki og sveitarfélögum, skiptingu þeirra eða sameiningu sem og útboð opinberrar þjónustu.

Lögin eru á sviði vinnuréttar og er ekki notast við hugtök úr almennum félagarétti til afmörkunar á gildissviði þeirra. Sjálft rekstrarformið (einkahlutafélag/hlutafélag/opinber aðili, ohf.) ræður því ekki úrslitum. Við mat á því hvort lögin eigi við í tengslum endurskipulagningu fyrirtækja, þ.m.t. sölu þeirra, skiptingu, útboð o.s.frv. ber fyrst og fremst að horfa til þess hvort svokölluð efnahagsleg eining (e. economic entity) haldi einkennum sínum þrátt fyrir slíkar breytingar. Það hugtak er skilgreint sem skipulögð heild verðmæta sem notuð verða í efnahagslegum tilgangi, hvort sem um er að ræða aðal- eða stoðstarfsemi.

Niðurstöðu um það hvort einingin hafi haldið sínum einkennum má ráða af því að starfseminni sé í reynd haldið áfram undir forystu nýs vinnuveitanda eða hafin aftur eftir hlé. Við mat á þessu atriði er nauðsynlegt að horfa til allra þátta sem einkenna aðilaskiptin, þ.m.t. um hvers konar fyrirtæki eða atvinnurekstur er um ræða, hvort efnislegar eignir (byggingar og lausafé) hafi fylgt með við aðilaskiptin, verðmæti óefnislegra eigna, hvort meirihluti starfsfólks hafi flust yfir, hvort viðskiptasambönd og viðskiptavinir hafi flust með, líkindin með starfseminni fyrir og eftir aðilaskiptin og tímabilið, ef svo ber undir, sem starfsemin lá niðri. Einn þáttur í þessu mati hefur ekki fyrirfram meira vægi en annar. Vægi hvers þáttar eða viðmiðunar í því heildarmati sem gera verður í hverju máli getur því verið breytilegt. Sjá umfjöllun um þetta atriði í dómi Evrópudómstólsins í máli C-140/16, da Silva e Brito, mgr. 25, 26 og 27.

Úr innlendri dómaframkvæmd má vísa til dóms Hæstaréttar frá 23. nóvember 2006 (mál nr. 222/2006) þar sem fjallað var réttarstöðu starfsfólks vegna sölu fyrirtækis í sjávarútvegi.

Undanþága

Breytingar á skipulagi og starfsháttum stjórnvalds eða tilfærslu á verkefnum milli stjórnvalda falla fyrir utan gildissvið laganna. Er þar átt við tilfærslu eiginlegra stjórnsýsluverkefna milli tveggja eða fleiri stjórnsýsluaðila, sbr. 2. mgr. 1. gr. laganna.

Samningur eða einhliða ákvörðun

Á almennum markaði eru aðilaskipti jafnan byggð á samningi um sölu fyrirtækis í heild eða að hluta, samruna fyrirtækja eða útboði verkefna. Sjá m.a. dóm Evrópudómstólsins í máli C-458/05 Jouini, mgr. 24.

Hjá hinu opinbera geta aðilaskipti einnig verið byggð á samkomulagi við aðila á markaði, til dæmis í tengslum við útboð á opinberri þjónustu. Aðilaskipti byggja þó jafnan á einhliða ákvörðun stjórnvalda og/eða lagafyrirmælum, sbr. dóma Evrópudómstólsins í máli C-343/98 Collino og máli C-29/91 Redmond Stichting.

Upplýsingar og samráð

Lögin tryggja rétt starfsfólks til upplýsinga og samráðs. Vinnveitandi skal veita trúnaðarmönnum starfsfólks, eða starfsmönnum sjálfum séu trúnaðarmenn ekki fyrir hendi, í té upplýsingar um eftirfarandi atriði:

1. dagsetningu aðilaskiptanna eða fyrirhugaða dagsetningu þeirra,
2. ástæður sem liggja til grundvallar aðilaskiptum,
3. lagaleg, efnahagsleg og félagsleg áhrif aðilaskiptanna fyrir starfsmenn, og
4. hvort ráðstafanir séu fyrirhugaðar vegna starfsmanna.

Ef aðilar hyggjast gera ráðstafanir vegna starfsfólks skal hafa samráð um þær með góðum fyrirvara við trúnaðarmenn , eða starfsmenn sjálfa séu trúnaðarmenn ekki fyrir hendi, með það að markmiði að ná samkomulagi.

Yfirfærsla ráðningarsamninga og réttinda

Réttindi og skyldur fyrri vinnuveitanda samkvæmt ráðningarsamningi sem fyrir hendi er á þeim degi sem aðilaskipti eiga sér stað færast yfir til framsalshafa, þ.e. þess aðila sem tekur við ábyrgð á rekstri hinnar efnahagslegu einingar. Sú ábyrgð tekur einnig til vanefnda á skyldum samkvæmt ráðningarsamningi, þ.m.t. launaskulda, ógreidds orlofs o.s.frv.

Réttarvernd starfsfólks við þesssar aðstæður snýr ekki aðeins að einstaklingsbundnum réttindum samkvæmt ráðningarsamningi. Nýjum vinnnuveitanda er einnig skylt að virða áfram launakjör og starfsskilyrði samkvæmt þeim kjarasamningi sem fyrri vinnuveitanda var bundinn af, þar til sá samningur rennur út eða annar tekur gildi. Ákvæði laganna um það efni snýr einungis að þeim stafskjörunum sem leidd verða af viðkomandi samningi, sbr. dóm Evrópudómstólsins í máli C-328/13 Autobus, mgr. 23, 24 og 25.

Uppsagnarvernd

Tilgangur laganna er að að tryggja atvinnuöryggi starfsfólks við þær aðstæður þegar nýr aðili og vinnuveitandi tekur við ábyrgð á starfsemi fyrirtækis eða stofnunar. Í því ljósi er í lögunum kveðið á um að framseljanda eða framsalshafa sé óheimilt að segja starfsmanni upp störfum vegna aðilaskipta að fyrirtæki eða hluta þess bæði fyrir og eftir aðilaskiptin nema:

• efnahagslegar, tæknilegar eða skipulagslegar ástæður séu fyrir hendi
• sem hafa í för með sér breytingar á starfsmannahaldi fyrirtækis.

Um túlkun þessa ákvæði má m.a. lesa í dómi Evrópudómstólsins í máli C‑472/16 Colino (mgr. 54 og 55).

Trúnaðarmenn

Trúnaðarmenn starfsfólks skulu halda stöðu sinni samkvæmt lögum og kjarasamningi eftir aðilaskiptin haldi fyrirtækið eða hluti þess áfram sjálfstæði sínu. Samkvæmt Félagsdómi frá 25. október 2022 í máli Eflingar gegn Icelandair nýtur öryggistrúnaðarmaður sömu réttarverndar og trúnaðarmaður stéttarfélags við aðilaskipti að fyrirtæki.