Við starfslok geta vaknar ýmsar spurningar um rétt starfsmanns til að hefja samkeppnisrekstur eða starfa hjá samkeppnisaðila. Meginreglan er sú að ráðningarsamningur felur í sér gagnkvæmar skyldur, þar á meðal trúnaðarskyldu sem varir á meðan ráðningarsamband stendur og getur í vissum tilvikum náð til tímabils eftir starfslok, einkum þegar viðkvæm fyrirtækja- eða viðskiptaleyndarmál eru í húfi.
Samkeppnisákvæði, þ.e. ákvæði sem takmarka atvinnufrelsi fyrrum starfsmanns eftir starfslok, eru almennt viðurkennd en undirorpin ströngum skilyrðum. Skv. íslenskum rétti verður að meta lögmæti slíkra ákvæða með hliðsjón af meðalhófsreglu, lögvörðum hagsmunum vinnuveitanda og stjórnarskrárvörðu atvinnufrelsi starfsmanns (76. gr. stjskr.).
Í Hæstaréttardómi nr. 18/2021 (A ehf. gegn B) var deilt um hvort fyrrum starfsmaður hefði brotið gegn samkeppnisákvæði eftir starfslok. Í málinu hafði starfsmaðurinn undirgengist samkeppnisákvæði í ráðningarsamningi sem bannaði honum að stunda sams konar starfsemi í ákveðinn tíma eftir starfslok.
Hæstiréttur staðfesti að slíkt samkeppnisákvæði væru almennt gildandi en lagði ríka áherslu á skýrleika, eðlilegt umfang og meðalhóf. Í dóminum kom fram að vinnuveitandi bæri sönnunarbyrðina fyrir því að brot gegn ákvæðinu hefði í raun átt sér stað og að það skaðaði verulega þá lögmætu hagsmuni sem ákvæðið ætti að vernda. Þar sem ekki tókst að sýna fram á raunverulega brotahegðun eða skaða var kröfum A ehf. hafnað.
Dómurinn undirstrikar þannig tvö meginsjónarmið:
- Samkeppnisákvæði verða að vera skýr og málefnaleg – of almenn eða óskýr ákvæði eru ekki virkanleg.
- Vinnuveitandi þarf að færa fram raunverulega sönnun um brot og umtalsverðan hagsmunatjón til að ákvæðið fái framgang.
Nýleg dómaframkvæmd Landsréttar dýpkar þessa meginlínu. Í Landsréttardómi nr. 276/2022 frá 23. júní 2023 var deilt um gildi samkeppnisákvæðis í ráðningarsamningi. Þar taldi Landsréttur að samkeppnisákvæðið væri of víðtækt og ekki bundið við nægilega afmarkaða hagsmuni. Meðal annars var bent á að vinnuveitandi hefði ekki fært fullnægjandi sönnur fyrir því að starfsemi starfsmannsins eftir starfslok bryti í raun gegn vernduðum viðskiptahagsmunum. Einnig skorti skýra tímatakmörkun og eðlilegar bætur fyrir skerðingu á atvinnufrelsi. Ákvæðið var því talið ógilt að hluta.
Í sambærilegum málum hefur Landsréttur lagt áherslu á að túlka beri samkeppnisákvæði þröngt og í samræmi við meðalhóf. Í dómum nr. 16/2022 og 563/2021 hefur Landsréttur sömuleiðis vísað til þess að vinnuveitandi beri sönnunarbyrði fyrir því að raunverulegir og lögmætir hagsmunir krefjist slíkrar skerðingar á atvinnufrelsi.