Í íslenskum vinnurétti eru veikindi skilgreind sem tímabundinn eða varanlegur heilsubrestur sem hindrar starfsmann í að gegna vinnuskyldum sínum samkvæmt ráðningarsamningi. Skilgreiningin byggir að meginstefnu á læknisfræðilegu mati, en dómstólar hafa á stundum túlkað sjúkdómshugtakið þrengra en læknisfræðin, sérstaklega í tilvikum sem varða fíknisjúkdóma.
Dómaframkvæmd sýnir að skilgreining á því hvað telst sjúkdómur í vinnurétti er ekki einföld. Lykilatriði eru:
- Óvinnufærni: Starfsmaður verður að vera ófær um að sinna störfum sínum.
- Læknisfræðilegt mat: Veikindin verða að vera viðurkennd sem sjúkdómur að læknisfræðilegu mati.
- Undantekningar: Fíknisjúkdómar og valkvæðar aðgerðir veita almennt ekki rétt til veikindalauna, nema annað sé sérstaklega tekið fram í kjarasamningum eða starfsreglum vinnuveitanda.
Víðtækari nálgun á sjúksdómshugtakið hefur þróast í seinni tíð, sérstaklega þegar mannréttindasjónarmið vega þungt, eins og í málum er varða geðheilsu og kynvitund.
Dæmi um veikindi sem geta veitt rétt til veikindalauna
- Líkamleg veikindi: t.d. flensa, öndunarfærasýkingar, vöðvabólga, krabbamein.
- Vöðvabólga: Með dómi Hæstaréttar (nr. 218/1995) var staðfest að vöðvabólga, sem olli svima og vanlíðan, væri sjúkdómur sem gerði starfsmann óvinnufæran. Hæstiréttur féllst á rétt til veikindalauna, enda hefði læknisvottorð staðfest alvarleika einkenna.
- Geðræn veikindi: Í dómi Hæstaréttar (207/2005) var deilt um það hvort starfsmaður, sem glímdi við alvarleg andleg veikindi, ætti rétt til greiðslu launa í veikindum samkvæmt sjómannalögum. Hæstiréttur féllst á að geðræn veikindi (þunglyndi, kvíði og kulnun), líkt og líkamleg, væru sjúkdómur í skilningi laganna. Þessi niðurstaða var staðfest í fleiri málum og hefur fest í sessi að andleg veikindi veita almennt rétt til veikindalauna, að uppfylltum skilyrðum um óvinnufærni og læknisvottorð. Sjá m.a. mál nr. 116/2012.
- Langvinn veikindi: gigt, astmi, sykursýki.
- Slys: t.d. beinbrot, bakmeiðsli, höfuðáverkar.
Atvinnusjúkdómar
- Atvinnusjúkdómur er sjúkdómur sem talinn er upp í viðauka við reglugerð 390/2023 og teljast að mati Sjúkratrygginga Íslands hafa orsakast af vinnu eða starfsumhverfi. Vinnuveitendum ber að fylgja ákvæðum reglugerðar nr. 540/2011 um tilkynningu og skráningu atvinnusjúkdóma.
- Dómur Hæstaréttar nr. 333/2010 er dæmi um mál þar sem starfsmaður fékk viðurkenndan atvinnusjúkdóm á grundvelli tengsla milli vinnuaðstæðna og veikinda. Slíkt getur veitt aukinn veikindarétt og í sumum tilvikum skaðabótarétt gagnvart vinnuveitanda.
- Mikilvægt er að sanna orsakatengsl milli vinnuaðstæðna og sjúkdóms, oft með læknisfræðilegu mati, vottorðum og upplýsingum um starfsumhverfi.
Fjarvistir frá störfum sem almennt veita ekki rétt til launa
- Frjósemis- og ófrjósemisaðgerðir: Teljast almennt ekki greiðsluskyldar fjarvistir nema sérstaklega sé kveðið á um það í kjarasamningi.
- Heimsóknir til tannlæknis: Almennar eða reglubundnar heimsóknir eru ekki greiðsluskyldar, en undantekningar geta átt við um bráðatilvik.
- Valkvæður fegrunaraðgerðir: Svo sem lýtaaðgerðir sem ekki eru læknisfræðilega nauðsynlegar, eru almennt ekki taldar skila réttindum til veikindalauna.
Ýmis tilvik
- Kynleiðrétting: Hæstiréttur í máli nr. 5/2023 staðfesti að aðgerð vegna kynleiðréttingar gæti fallið undir sjúkdómshugtakið ef hún væri nauðsynleg til að draga úr eða eyða afleiðingum sjúkdóms sem leiddi til óvinnufærni. Í þessu máli krafðist starfsmaður greiðslu veikindalauna vegna skurðaðgerðar sem hluta af kynleiðréttingarferli. Hæstiréttur féllst á að aðgerðin væri nauðsynleg læknismeðferð við heilsubresti sem hefði í för með sér óvinnufærni og því væri starfsmaðurinn réttbær til veikindalauna samkvæmt kjarasamningi. Dómurinn víkur frá eldri hefðbundinni túlkun og staðfestir að mannréttindasjónarmið og ný löggjöf, s.s. lög um kynrænt sjálfræði, geti haft áhrif á túlkun sjúkdómshugtaksins.
- Fæðingareitrun: Í dómi Hæstaréttar ( Hrd. 1989:185) var viðurkenndur réttur þungaðrar konu til launagreiðslna í veikindum sem stöfuðu af þungun konunnar. Fæðingareitrun væri sjúkdómur í læknisfræðilegum skilningi og að slíkir sjúkdómar falli undir lög nr. 19/1979.
- Offituaðgerð: Í máli nr. E-3377/2009 viðurkenndi dómstóll að meðferð á Reykjalundi vegna alvarlegrar offitu gæti talist nauðsynleg læknismeðferð sem veitti rétt til veikindalauna.
- COVID-19 og sóttkví: Veikindi vegna COVID-19 féllu undir almenn veikindarákvæði kjarasamninga. Sóttkví samkvæmt fyrirmælum yfirvalda gaf rétt til meðaltalslauna án þess að dregið væri af veikindarétti. Sóttkví að eigin frumkvæði veitti ekki sama rétt.
- Vöðvabólga: Í Hrd. nr. 218/1995 var vöðvabólga metin sem sjúkdómur í skilningi laga nr. 19/1979 og starfsmaður talinn óvinnufær og því réttbær til veikindalauna.
Læknisvottorð og tilkynningarskylda
Starfsmaður skal tilkynna veikindi eins fljótt og hægt er, helst á fyrsta degi fjarvistar. Vinnuveitandi getur krafist læknisvottorðs ef fjarvera stendur yfir í nokkra daga, eða strax frá fyrsta degi ef kveðið er á um það í kjarasamningi.
Ef veikindin vara lengi getur vinnuveitandi óskað eftir mati trúnaðarlæknis sem skoðar þá fyrirliggjandi læknisfræðileg gögn og metur og eftir atvikum ræðir við lækni starfsmanns. Í undantekningartilvikum kann starfsmanni að vera skylt að sæta skoðun trúnaðarlæknis.
Ráðgjöf
Við mat á því hvort starfsmaður eigi rétt til veikindalauna skiptir mestu að veikindin valdi óvinnufærni og að um sé að ræða viðurkenndan sjúkdóm eða læknisfræðilega nauðsynlega meðferð.
Dómaframkvæmd og túlkun kjarasamninga skiptir lykilmáli í einstökum tilvikum.
Starfsfólk ætti ætíð að leita til síns aðildarfélags innan BHM ef vafi leikur á réttindum þeirra vegna veikinda.